«Παρωχημένη» η «Συνθήκη Ειρήνης μετά της Τουρκίας, υπογραφείσα τη 24η Ιουλίου 1923, εν Λωζάννη»;

«Προοίμιον»

«Εδαφικοί Όροι», «Ιθαγένια», «Προστασία των Μειονοτήτων», Εθνικών και Θρησκευτικών, «παρωχημένα»;

Με Αφορμή τα 100 χρόνια της (1923-2023)

1. Εισαγωγικές πληροφορίες-κρίσεις για τα ισχύοντα σήμερα Άρθρα.

1α. Το υπόψει μας, προς έρευνα για ακριβή πληροφόρηση, επίσημο κείμενο, «Πράξεις υπογραφείσαι εν Λωζάννη τη 30 Ιανουαρίου και τη 24 Ιουλίου 1923», είναι αυτό του «Υπουργείου επί των Εξωτερικών». «Εν Αθήναις εκ του Εθνικού Τυπογραφείου 1923» (σελ. 3-13). Άρα, το, κατ’ εξοχήν, έγκυρο κείμενο προς έρευνα.

1β. Ισχύοντα, κατ’ εξοχήν επίκαιρα, καίτοι παρήλθε 100ετία, κείμενα είναι: «Προοίμιον» (σελ. 3-4)˙ «Εδαφικοί όροι» (Άρθρ. 2-22 και 27, σελ. 5-9)˙ «Ιθαγένεια» (Άρθρ. 30-36, σελ. 9-10)˙ και, βέβαια, «Προστασία Μειονοτήτων», Εθνικών και Θρησκευτικών, (Άρθρ. 37-45, σελ. 10-12). Τα 4 αυτά κεφάλαια είναι τα Άρθρα 1-45, στο «Μέρος Α΄. Πολιτικοί Όροι».

1γ. Τα μόλις ανωτέρω Άρθρα εξακολουθούν να είναι και σήμερα – το επαναλαμβάνουμε – κατ’ εξοχήν επίκαιρα, ως εάν να υπογράφηκαν από τα συμβαλλόμενα μέρη, στις 24 Ιουλίου 2023. Πως αυτό; Απλούστατα, διότι δεν επήλθε αναθεώρηση τούτων διά της ιδίας διπλωματικής οδού. Μονομερώς αναθεωρήσεις των, εν όλω ή εν μέρει, αντιβαίνουν στο Διεθνές Δίκαιο και προσβάλλουν την ίδια Συνθήκη της Λωζάννης, στα πρόσωπα των συμβαλλόμενων μερών. Τα συμβαλλόμενα μέρη, κατά το «ΠΡΟΟΙΜΙΟΝ» της Συνθήκης της Λωζάννης, είναι, επιλέξει: «Η Βρετανική Αυτοκρατορία, Η Γαλλία, η Ιταλία, η Ιαπωνία, η Ελλάς, η Ρουμανία, το Σερβο-Κροατο-Σλοβενικόν Κράτος αφ’ ενός και η Τουρκία αφετέρου».

1δ. Όσον δε αφορά στις Ελληνοτουρκικές Σχέσεις, στις οποίες, κατ’ εξοχήν, αναφέρονται τα προμνημονευθέντα Άρθρα 1-45, «η Ελλάς» έχει τον πρώτο και κύριο λόγο στην πιστή εφαρμογή των. Τα συνυπέγραψε με την σημερινή Τουρκία, αυτήν που ιδρύθηκε, το πρώτον, διά της Συνθήκης της Λωζάννης. Αφού, το 1923, διαλύθηκε η Οθωμανική Αυτοκρατορία Μωάμεθ Β΄, του Κατακτητή της Κωνσταντινουπόλεως (1453-1923). Η Τουρκία, ωσαύτως, έχει τις ίδιες υποχρεώσεις με την Ελλάδα απέναντι της Συνθήκης της Λωζάννης.

1ε. Διάδοχος της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας δεν είναι μόνο η σημερινή νέα Τουρκία, αλλά και όσα νέα Κράτη (π.χ. Συρία, Ιράκ) προέκυψαν από την διάλυση αυτή ή άλλα, κύρια οι τότε Μεγάλες Δυνάμεις (π.χ. Μ. Βρετανία, Γαλλία), που κατέλαβαν οθωμανικά εδάφη στην Εγγύς και Μέση Ανατολή και η Ελλάδα και Βουλγαρία στα Βαλκάνια στην Χερσόνησο του Αίμου. Εσφαλμένα, κάποιες φορές, λέγεται και γράφεται, έτσι γενικά, ότι η σημερινή νέα Τουρκία, ταυτισμένη με το εμβληματικό πρόσωπο του Κεμάλ Ατατούρκ, είναι η μόνη διάδοχος της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας.

• Οι άλλοι «Όροι», «Ζητήματα» και «Διατάξεις Διάφοροι» της Συνθήκης της Λωζάννης.  

2α. Το Μέρος Β΄ αναφέρεται, επιλέξει, στους «Δημοσιονομικούς Όρους», στα Άρθρα 46-63. Παρωχημένο, ανήκον στο «ιστορικό παρελθόν». Το Άρθρον 59 αφορά στην Ελλάδα κατά το «ιστορικό παρελθόν».

2β. Το Μέρος Γ΄ αναφέρεται, επιλέξει, στους «Οικονομικούς Όρους», στα Άρθρα 64-100. Παρωχημένο, ωσαύτως. Τα Άρθρα 67 και 68 αναφέρονται και στην ιστορία της Ελλάδος.

2γ. Το Μέρος Δ΄ τιτλοφορείται, επιλέξει, «Συγκοινωνίαι και Υγειονομικά Ζητήματα», στα Άρθρα 101-118. Παρωχημένο, ωσαύτως.

2δ. Το Μέρος Ε΄ αναφέρεται σε «Διατάξεις Διαφόρους», στα Άρθρα 119-143. Παρωχημένο, ωσαύτως. Εν τούτοις, τα Άρθρα 119 και 127-136 έχουν ιστορική σημασία για την Ελλάδα.

2ε. Δηλαδή, το 1/3 της όλης Συνθήκης επικεντρώνεται σε θέματα αμιγώς Ελληνοτουρκικά (Άρθρα 1-45), που είναι σε ισχύ και σήμερα. Τα άλλα 2/3 της ίδιας Συνθήκης (Άρθρα 46-143) αφορούν σε άλλους όρους, ζητήματα και διατάξεις, στις σχέσεις, ευρύτατα, των συμβαλλομένων άλλων μερών. Οι τίτλοι είναι δηλωτικοί του περιεχομένου και αντικειμένου των. Άρα, αυτά είναι παρωχημένα. Εν τούτοις, ιστορικής σημασίας. Υπό ποία έννοια; Ετυμολογική; Αξιόλογα για το Ελληνικό Γένος;

2στ. Δανειζόμαστε και συμμεριζόμαστε το «Λεξικό βασικών εννοιών – του υλικού, τεχνικού, πνευματικού και ηθικού πολιτισμού», του Δ. Π. Διαμαντοπούλου (εκδ. Πατάκη, Αθήνα 1986). Ερμηνεύει «το παρωχημένο» ως εξής, επιλέξει: «Παρελθόν. Το τμήμα του χρόνου που πέρασε. Συνώνυμο: Παρωχημένος χρόνος, περασμένη εποχή, παλιός καιρός». Ειδικώτερα, «το ιστορικό παρελθόν για τους Έλληνες αποτέλεσε και αποτελεί μέγα εθνικό κεφάλαιο. Είναι πηγή φρονηματισμού και υψηλού αγωνιστικού ήθους. Είναι  δάσκαλος της Ελληνικότητας» (σελ. 290-291).

2ζ. Συναφώς, ως προς το «Μέρος Ε΄. «Διατάξεις Διάφοροι», κάποιες «Γενικές Διατάξεις» (Άρθρα 137-143) «παρωχημένες» μεν, αλλά συνιστούν «ιστορικό παρελθόν για τους Έλληνες», «μέγα εθνικό κεφάλαιο», «τον δάσκαλο της Ελληνικότητας», κατά το προμνημονευθέν «Λεξικό». Παραθέτουμε τους τίτλους: «ΙΙ. Σύμβασις περί του καθεστώτος των Στενών, υπογραφείσα τη 24^η Ιουλίου 1923»˙ ΙΙΙ. «Σύμβασις περί της μεθορίου της Θράκης, υπογραφείσα τη 24^η Ιουλίου 1923»˙ vi. «Σύμβασις περί ανταλλαγής των ελληνικών και τουρκικών πληθυσμών και Πρωτόκολλον υπογραφέντα τη 30 Ιανουαρίου 1923»˙ vii. «Ελληνοτουρκική Συμφωνία περί αποδόσεως των πολιτικών κρατουμένων και ανταλλαγής των αιχμαλώτων πολέμου, υπογραφείσα τη 30^η Ιανουαρίου 1923»˙ viii. «Δήλωσις περί αμνηστείας και πρωτόκολλον, υπογραφέντα τη 24^η Ιουλίου 1923»˙ ix. «Δήλωσις περί των εν Ελλάδι μουσουλμανικών κτημάτων, υπογραφείσα τη 24^η Ιουλίου 1923˙ xv. «Πρωτόκολλον περί του Κάραγατς ως και των νήσων Ίμβρου και Τενέδου, υπογραφέν υπό της Βρετανικής Αυτοκρατορίας, της Γαλλίας, της Ιταλίας, της Ιαπωνίας, της Ελλάδος και της Τουρκίας τη 24^η Ιουλίου 1923»˙ xvi. «Πρωτόκολλον σχετικόν προς την εν Σέβραις συναφθείσαν Συνθήκην την 10^ην Αυγούστου 1920 μεταξύ των Προεχουσών Συμμάχων Δυνάμεων και της Ελλάδος περί προστασίας των εν Ελλάδι μειονοτήτων και προς την υπό την αυτήν χρονολογίαν συναφθείσαν Συνθήκην μεταξύ των αυτών Δυνάμεων εν σχέσει προς την Θράκην, υπογραφέν τη 24^η Ιουλίου 1923».

• Ειδικώτερα, για τα ισχύοντα επίκαιρα στο «ΠΡΟΟΙΜΙΟΝ» και στα Άρθρα 1-45 ως προς τις Ελληνοτουρκικές Σχέσεις.
• «ΠΡΟΟΙΜΙΟΝ»

3α. Εδώ ο διαχρονικός, άρα και επίκαιρος, σκοπός της Συνθήκης Ειρήνης της Λωζάννης, του 1923. Ορίζονται, επιλέξει: α. «όπως τερματίσωσιν οριστικώς την εμπόλεμον κατάστασιν, ήτις από του 1914 συνετάραξε την Ανατολήν»˙ β. «όπως αποκαταστήσωσιν τας μεταξύ αυτών σχέσεις φιλίας και εμπορίου, αναγκαίας δια την κοινήν ευημερίαν των οικείων αυτών Εθνών»˙ και γ. «αι σχέσεις αύται δέον να βασίζωνται επί του σεβασμού της ανεξαρτησίας και της κυριαρχίας των Κρατών».

3β. Κατόπιν των αμέσως ανωτέρω, το εύλογο ερώτημα: Είναι αυτά «παρωχημένη», της ιστορίας, δηλ., μόνο υπόθεση; Την κριτική απάντηση, μετά λόγου ακριβούς γνώσεως των πραγμάτων, δίδουν δύο ειδικοί έγκριτοι ερευνητές, στο έργο τους «Συνθήκη Λωζάννης και Ελληνοτουρκικές Σχέσεις», οι Άγγελος Συρίγος και Αντώνης Κλάψης. Έκδ. Καθημερινή, Φεβρ. 2023, σελ. 4, όπου η Εισαγωγή της πολύ εμπεριστατωμένης ερεύνης τους.

3γ. Στην Εισαγωγή, λοιπόν, γράφονται τα εξής, επιλέξει: «Η Συνθήκη της Λωζάννης είναι η πλέον ανθεκτική Συνθήκη από όσες σφράγισαν συμβατικά το τέλος του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου». «Ήταν ουσιαστικά μια Συνθήκη που επικύρωνε το τέλος της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, έθετε τις βάσεις για τον εδαφικό διαχωρισμό της Μέσης Ανατολής σε κράτη και όριζε τα σύνορα της νέας Τουρκίας έναντι των γειτόνων της» και «αποτέλεσε καμπή για την ιστορία τόσο της Ελλάδος όσο και της Τουρκίας αλλά και για την μετέπειτα πορεία των μεταξύ τους σχέσεων. Δεν είναι υπερβολή να λεχθεί ότι η Συνθήκη της Λωζάννης είναι στο DNA μας» (σελ. 4). Και αλλού: «Η Συνθήκη της Λωζάννης έθεσε στην τελική ευθεία τις διαδικασίες για την ίδρυση της σύγχρονης Τουρκίας. Στις 13 Οκκωβρίου 1923 η πρωτεύουσα μεταφέρθηκε από την Κωνσταντινούπολη στην Άγκυρα, ενώ στις 29 του ιδίου μήνα ανακηρύχθηκε η Τουρκική Δημοκρατία, δίνοντας έτσι και τυπικά τέλος στην μακραίωνη ύπαρξη της Οθωμανικής Αυτοκρατοτρίας… Η Ελλάδα αναδείχθηκε κυρίαρχη του μεγαλύτερου τμήματος του Αιγαίου, στοιχείο που ενισχύθηκε ακόμη περισσότερο όταν το 1947 ενσωματώθηκαν και τα Δωδεκάνησα… η Συνθήκη της Λωζάννης εξακολουθεί να αποτελεί σταθερό σημείο αναφοράς στις Ελληνοτουρκικές σχέσεις. Τόσο η Αθήνα όσο και Η Άγκυρα την επικαλούνται (σελ. 6).

3δ. Ένας τρίτος ερευνητής, ο Πέτρος Στ. Μεχτίδης, σε ένα δημοσιευθέν έργο του, με θέμα: «Οι Συνθήκες Λωζάννης, Μοντρέ, Σεβρών και Νειγύ, 1913-1936». Θεσσαλονίκη 2023, έκδ. Μαλλιάρη Παιδεία, σελ. 77, εκτιμά τα ίδια. Επιλέξει. «Αν και τα σχετικά με την Ελλάδα άρθρα είναι λίγα, ωστόσο η Συνθήκη της Λωζάννης αποτελεί τον βασικότερο πυλώνα των Ελληνοτουρκικών σχέσεων, παρά τις κατά καιρούς συζητήσεις και φωνασκίες για επαναδιαπραγμάτευση».

3ε. Τέλος, ο Καθηγητής Παν. Τσάκωνας, σε σχόλιό του, υπό τον τίτλο: «Παρακαταθήκη η Συνθήκη της Λωζάννης» (βλ. Εφημ. ΤΟ ΠΑΡΟΝ, 23 Ιουλίου 2023), επισημαίνει τα κάτωθι, επιλέξει: «Η Συνθήκη της Λωζάννης δημιούργησε στο πέρασμα του χρόνου μια σημαντική παρακαταθήκη… χάραξε σύνορα, εγκαθιδρύοντας αντικειμενικό καθεστώς υπό το διεθνές δίκαιο, μια erga omnes νομική πραγματικότητα εδαφικού καθεστώτος με αυτοτέλεια, δική του νομική ζωή, μονιμότητα και διάρκεια…, η οποία, υπό το νέο <ευρωπαϊκό πρίσμα>, θα μπορεί να αποτελέσει ακόμη και οδηγό επίλυσης διαφορών μεταξύ των ενδιαφερομένων και εμπλεκομένων Κρατών». (Πρβλ. και Ψήφισμα Ιδρύματος Εθνικού και Θρησκευτικού Προβληματισμού (Ι.Ε.Θ.Π.), με θέμα: «Οι βεβηλώσεις Ιερών Τόπων και Βιβλίων στην Τουρκία και στην Ευρώπη», στην Ηλεκτρ. Εφημ. Romfea.gr 23-10-2023).

3στ. Έχουν απόλυτο δίκαιο οι προαναφερθέντες Ερευνητές. Οι 3 σκοποί, ειδικώτερα, του ΠΡΟΟΙΜΙΟΥ της Συνθήκης αυτής Ειρήνης είναι όχι μόνο παρωχημένοι, αλλά διαχρονικής αξίας και ουσίας, άρα και εσαεί επίκαιροι. Ο υποφαινόμεος σε δημοσιοποιηθείσα, σε ανύποπτο χρόνο, (βλ. Ηλεκτρ. Εφημ. EKKΛHΣIA ONLINE, 9 Αυγούστου 2022), μελέτη-άρθρο, με θέμα: «Συνθήκη Ειρήνης μετά της Τουρκίας, υπογραφείσα τη 24^η Ιουλίου 1923, εν Λωζάννη», γράφει, επιλέξει, για την επικαιρότητα, μεταξύ άλλων, του ΠΡΟΟΙΜΙΟΥ της, τα εξής: «2γ. Το <ΠΡΟΟΙΜΙΟΝ> της Συνθήκης της Λωζάννης έχει τόσην διαχρονικότητα, και εν ταυτώ επικαιρότητα, που είναι σαν να έχει υπογραφεί μεταξύ των δύο Κρατών όχι χθες (1923), όχι σήμερα (2022), αλλά κυρίως, για το αύριο και το μεθαύριο».

3ζ. Τρεις, ακόμη, τοποθετήσεις: «Πρώην Διπλωματικών», του Καθηγητού της ιστορίας της Λαογραφίας στο Δημοκρίτειο Παν/μιο Εμμ. Βαρβούνη και, τέλος, του Ηγέτη της Εκκλησίας της Ελλάδος, του Μακαριωτάτου Ιερωνύμου Β΄, κρίνονται αναγκαίες να καταχωρηθούν εδώ για το επίμαχο ζήτημα του «παρωχημένου» ή «επικαίρου» κειμένου της Συνθήκης της Λωζάννης.

«Πρώην Διπλωματικοί», στην Εφημ. «ΤΟ ΠΑΡΟΝ», Κυριακή, 14 Ιανουαρίου 2024, σελ. 1 και 14, σε Άρθρο τους με τίτλο: «Drei Professoren…». Γράφουν, υπογραμμίζοντας ειδικώς τα αφορόντα θέματά μας. «Σταθμό για τις σχέσεις μεταξύ των δύο χωρών στην σύγχρονη εποχή αποτελεί η Συνθήκη της Λωζάννης, που υπογράφηκε – μετά την Μικρασιατική Καταστροφή – στις 24 Ιουλίου 1923, με την οποίαν καθορίζονται και τα οριστικά σύνορα μεταξύ των δύο χωρών στον ηπειρωτικό και στον θαλάσσιο χώρο. Τα νησιά, οι νησίδες και οι βραχονησίδες στο Αιγαίο και στην Ανατολική Μεσόγειο, με εξαίρεση την Ίμβρο και την Τένεδο, που παρέμειναν υπό τουρκική κυριαρχία, και τα Δωδεκάνησα, όπου συνεχίσθηκε η Ιταλική Κατοχή, υπήχθησαν στην ελληνική επικράτεια και τούτο επειδή από αρχαιοτάτων χρόνων κατοικήθηκαν από Έλληνες και ανέδειξαν μοναδικές προσωπικότητες στην τέχνη, στην επιστήμη και στα γράμματα (όπως ο Όμηρος, ο Ιπποκράτης, Ο Πυθαγόρας, η Σαπφώ και πολλοί άλλοι).               

      Ο Καθηγητής Λαογραφίας Εμμ. Βαρβούνης. Στο «Ημερολόγιο του σωτηρίου έτους 2023. Αφιέρωμα στην Συνθήκη της Λωζάννης (1923) και στο Μεταναστευτικό αποκύημά της», της Ι. Μητροπόλεως Περιστερίου (Μητροπολίτης ο Γρηγόριος, Ακαδημαϊκός Δάσκαλος), ο κ. Βαρβούνης δημοσιοποιεί Άρθρο, με θέμα: «Η Συνθήκη της Λωζάννης ως απαρχή της διαμόρφωσης του Ελληνικού Λαϊκού Πολιτισμού». Γράφει «η Συνθήκη της Λωζάννης αποτύπωσε τις εξελίξεις, επισημοποίησε τις γεωπολιτικές και ανθρωπογεωγραφικές αλλαγές, και διαμόρφωσε το πλαίσιο εντός του οποίου έκτοτε κινείται ο Ελληνισμός, και σε σχέση με τους γείτονές του, περιχαρακώντοντας τον ζωτικό χώρο του Ελληνισμού». Το αληθές ανωτέρω γεγονός είναι μόνο «παρωχημένη» υπόθεση; Όχι, δε, και επίκαιρη, κατ’ εξοχήν;

Τέλος, ο Μακαριώτατος Ιερώνυμος Β΄, δόκιμος ακαδημαϊκός διδάσκαλος και ερευνητής διατελέσας, επισημαίνει, προλογίζοντας το πόνημα του Υποφαινομένου και Συνεργατών του, «Συνθήκη Ειρήνης μετά της Τουρκίας εν Λωζάννη τη 30 Ιανουαρίου και τη 24^η Ιουλίου 1923», έκδ. Ι.Ε.Θ.Π., Θεσ/νίκη 2022, γράφει: «Η ευρωπαϊκή γειτονιά μας βιώνει στις μέρες μας πόλεμο και οικονομικές δυσκολίες… και αναδύεται επικίνδυνα ο αναθεωρητισμός. Η θάλασσα του Αιγαίου βρίσκεται δυστυχώς ως πρώτο θέμα στα δελτία των ειδήσεων και στο στόμα των διπλωματών. Θέματα όπως υπερπτήσεις και η αποστρατικοποίηση των νησιών και οι εξοπλισμοί απαιτούν προσεκτική και σοβαρή συζήτηση και ασφαλώς φρόνημα εθνικό και ομοψυχία. Είναι λοιπόν πολύτιμη η γνώση των βασικών σημείων της Συνθήκης της Λωζάννης καθώς και η ανάλυση των κειμένων αυτών». Οι ανωτέρω σοφές κρίσεις είναι μόνο για τα «παρωχημένα» ιστορικά και όχι και για τα «επίκαιρα» μηνύματα της Συνθήκης της Λωζάννης;

• «Εδαφικοί όροι» της Συνθήκης της Λωζάννης. Άρθρα 2 έως 22 και 27

4α. Αφορούν σε 8 επίκαιρα στις ημέρες μας ζητήματα, λόγω τουρκικού αναθεωρητισμού-νεοθωμανισμού, υποκειμενικής-ερμηνείας όρων Συνθήκης της Λωζάννης. Αυτής, κατ’ επιλογή, γίνεται επίκληση, μονομερώς, με άκριτες και επίπλαστες λεκτικές διπλωματικές «κορώνες».

4β. Τα Άρθρα 2 έως 22 και το 27 αφορούν συγκεκριμένα: στα χερσαία σύνορα στον Έβρο-Άρδα μεταξύ Ελλάδος και Τουρκίας, πρώτον˙ στα θαλάσσια σύνορα των δύο Κρατών, μεταξύ των Μικρασιατικών ακτών και Αιγαίου Πελάγους, δεύτερον˙ στις υπερπτήσεις ειδικότερα στο θαλάσσιο σύνορο μεταξύ ακτών Ασιατικών και Βορειοανατολικού Αιγαίου Πελάγους, στην Νησιωτική Ελλάδα, τρίτον˙ στην ασφάλεια, δηλ. στην «εξασφάλισιν της ειρήνης» των νησιών του Βορειοανατολικού Αιγαίου στην Νησιωτική Ελλάδα, τέταρτον˙ στα νησιά Ίμβρος και Τένεδος, πέμπτον˙ στα Δωδεκάνησα, έκτον˙ στην Κύπρο, έβδομον˙ και στις «Θρησκευτικές Μουσουλμανικές Αρχές», όγδοον. Σε όλα τα παραπάνω ζητήματα οι διατυπώσεις στην Συνθήκη είναι σαφέστατες επί της ουσίας της επικαιρότητος.

4γ. Π.χ. για το χερσαίο σύνορο, στο Άρθρο 2. «… 1^ον) Μετά της Βουλγαρίας… 2^ον) Μετά της Ελλάδος… ο ρούς του Έβρου… ο ρους του Άρδα… εκείθεν μέχρι του Αιγαίου: ο ρους του Έβρου». Η Τουρκία, τον Φεβρουάριο-Μάρτιο του 2020, προσπαθεί, εμπράκτως, και μεθοδευμένα, να τα αμφισβητήσει, με το μεταναστευτικό-προσφυγικό πρόβλημά της, ως εργαλείο χαλαρώσεως του χερσαίου Συνόρου Έβρου-Άρδα-Έβρου-Αιγαίου, ανεπιτυχώς, βέβαια, ως γνωστόν.

4δ. Τα θαλάσσια σύνορα ορίζονται επακριβέστερα. Π.χ. «Άρθρον 6… τα θαλάσσια σύνορα (της Τουρκίας) περιλαμβάνουσι τας νήσους και νησίδας τας κειμένας εις απόστασιν μικρότερον των τριών μιλίων από της ακτής». Η Τουρκία, το 1964, από μόνη της, τα επεξέτεινε στα έξι μίλια. Κατά τα άλλα, σεβασμός της υπογραφής της στην Συνθήκη μας, στο Άρθρο 6, αλλά και στο Άρθρο 16, όπου και δήλωση της Τουρκίας ότι παραιτείται «παντός τίτλου και δικαιώματος πάσης φύσεως», επί των νήσων, «εκτός εκείνων ων η κυριαρχία έχει αναγνωρισθή αυτή (δηλ. τη Τουρκία)».

Πως; «εις μικροτέραν απόστασιν των τριών μιλίων της ασιατική αυτής». Είναι «παρωχημένη» υπόθεση τα χερσαία και τα θαλάσσια σύνορα; Μόνο ως αστείο θα γινόταν αποδεκτός ο ισχυρισμός αυτός.

4ε. Οι υπερπτήσεις στα θαλάσσια σύνορα, εκατέρωθεν. Γι’ αυτές διαγορεύει το «Άρθρον 13, εδάφ. 2» τα εξής διαυγέστατα. Επιλέξει: «Θα απαγορευθή εις την ελληνικήν στρατιωτικήν αεροπλοΐαν να υπερίπταται του εδάφους της ακτής της Ανατολίας. Αντιστοίχως η οθωμανική (γρ. τουρκική) Κυβέρνησις θα απαγορεύσει εις την στρατιωτικήν αεροπλοΐαν αυτής να υπερίπταται των ρηθεισών νήσων, δηλ. «Μυτιλήνης, Χίου, Σάμου και Ικαρίας». Και γιατί οι απαγορεύσεις αυτές; Ποιόν σκοπό καλούνται να υπηρετήσουν; Στο προοίμιο του Άρθρου 13 δηλώνεται: «Προς εξασφάλισιν της ειρήνης». Και το εύλογο ερώτημα: Τι επ’ αυτών εφαρμόζεται έκτοτε, κυρίως στις μέρες μας, 2020 και πριν, από πλευράς Τουρκίας; Σύνηθες φαινόμενο οι υπερπτήσεις της Τουρκικής «αεροπλοΐας» υπεράνω «των ρηθεισών» νήσων». Η πιστή και ακριβής εφαρμογή του Άρθρου 13 είναι ένα επίκαιρο διαχρονικά γεγονός. Η χαλάρωση των απαγορευτικών πτήσεων θυμίζει το ανεπιτυχές γεγονός της χαλαρώσεως των χερσαίων, του Έβρου, συνόρων, με εργαλείο το μεταναστευτικό-προσφυγικό ζήτημα. Π.χ. η Τουρκία, μόνο το 2022, πραγματοποίησε 2.286 παραβιάσεις του εθνικού ελληνικού εναερίου χώρου, υπεράνω «των ρηθεισών νήσων» και ευρύτερα στο Αιγαίο πέλαγος.

Εν τούτοις, τότε, ο πρόεδρος της Τουρκίας δήλωνε, επιλέξει: «Η Τουρκία έχει ακολουθήσει πιστά όσα υπέγραψε στην Συνθήκη. Η Ελλάδα είναι εκείνη, που δεν έχει φανεί πιστή σε όσα συνυπέγραψαν οι δύο χώρες στην Λωζάννη».        

4στ. «Αι Ελληνικαί στρατιωτικαί δυνάμεις εν ταις ειρημέναις νήσοις» – «Δυνάμεις χωροφυλακής και αστυνομίας» στα ίδια νησιά – και «εγκατάστασις αμυντικής βάσεως ή ανέγερσις οχυρωματικού τινός έργου». Προς ποιόν σκοπόν; «Προς εξασφάλισιν της ειρήνης», όπως επιτάσσεται στο Προοίμιο του Άρθρου 13.

Συγκεκριμένα, οι Ελληνικαί στρατιωτικαί δυνάμεις δέον να διαθέτουν  «τον συνήθη αριθμόν των δια την στρατιωτικήν υπηρεσίαν καλουμένων, οίτινες δύνανται να εκγυμνάζονται επί τόπου». Επομένως, δεν ομιλέι η Συνθήκη για ολική «αποστρατικοποίηση, κατά την τουρκική εκδοχή. Αναφέρεται στην δυνατότητα υπάρξεως Κέντρο Νεοσυλλέκτων των «Ελληνικών Στρατιωτικών Δυνάμεων» από όλη την Ελληνική Επικράτεια» εν ταις ειρημέναις νήσοις». Στο ίδιο πνεύμα και η πρόνοια στα νησιά αυτά να υπάρχει τάξη και ασφάλεια. Πως; Επιλέξει: «με δύναμιν χωροφυλακής και αστυνομίας ανάλογον προς την εφ’ ολοκλήρου του Ελληνικού εδάφους υπάρχουσα τοιαύτων (βλ. Άρθρο 13, εδ. 3).

Τι απαγορεύεται, άνευ ετέρου; Επιλέξει: «Αι ειρημέναι νήσοι δεν θα χρησιμοποιηθώσιν εις εγκατάστασιν ναυτικής βάσεως ή ανέγερσιν οχυρωματικού τινός έργου (βλ. Άρθρον 13, εδ. 1). Γιατί; Διότι τότε η Τουρκία, ως νέο Κράτος, δεν διέθετε εδώ ναυτικές και χερσαίες δυνάμεις. Ούτε μπορούσε τότε να συγκριθεί με την Ελληνική ναυτοσύνη. Επομένως, έπρεπε να ληφθεί μέριμνα επ’ αυτού προς καθησυχασμό της Τουρκίας. Εν τω μεταξύ χρόνω, επί των ακτών της Ανατολίας, ακριβώς απέναντι «από τας ρηθείσας βήσους», η Τουρκία έχει αναπτύξει την Στρατιά του Αιγαίου και ισχυρή δύναμη αποβατικού στόλου. Αλήθεια, εναντίων ποιών; Απάντηση; Το ισχύον Διεθνές Δίκαιο της αυτοάμυνας, στην βάση «του σεβασμού της ανεξαρτησίας και της κυριαρχίας των Κρατών» (κατά το ΠΡΟΟΙΜΙΟΝ, Συνθήκης της Λωζάννης). Η λύση; Απόσυρση εις βάθος ή διάλυση στρατιάς και στόλου, ανύπαρκτων εδώ, το 1923, και εφαρμογή του Άρθρου 13, εδ. 1, ως προς την Ελλάδα, της Συνθήκης μας. Η αποκλιμάκωση αυτή, επί της ουσίας, θα επαυξήσει και εξασφαλίσει ικανούς πόρους υπέρ των «ιδίων Εθνών» της Συνθήκης της Λωζάννης. Άλλως, «εις οιωνός άριστος αμύνεσθαι περί πάτρης» (Ομηρου Ιλιάδα 12, στ.2, 43), η αυτοάμυνα, δηλ, κατά το ισχύον Διεθνές Δίκαιο, που επικαλείται η Τουρκία σήμερα έναντι των επιθέσεών της στο Ιρακινό Κουρδιστάν και στην Βόρεια Συρία, ως επιβουλευομένων το διεθνές, της Συνθήκης της Λωζάννης, σύνορό της βορειοανατολικά, από τους Κούρδους, που χαρακτηρίζει «τρομοκράτες».

4ζ. Και ερχόμαστε στα βασανισμένα νησιά Ίμβρος και Τένεδος (Άρθρο 14 της Συνθήκης μας). Αξίζει να το παραθέσουμε όλο, γιατί έχει διαχρονική και επίκαιρη διάσταση. Γράφει το άρθρο 14: «Αι νήσοι Ίμβρος και Τένεδος, παραμένουσαι υπό την τουρκικήν κυριαρχίαν, θα απολαύωσιν ειδικής διοικητικής οργανώσεως, αποτελουμένης εκ τοπικών στοιχείων και παρεχούσης πάσαν εγγύησιν εις τον μη μουσουλμανικόν ιθαγενή πληθυσμόν δι’ ό,τι αφορά εις την τοπικήν διοίκησιν και την προστασίαν των προσώπων και των περουσιών. Η διατήρησις της τάξεως θα εξασφαλίζηται εν αυταίς δι’ αστυνομίας στρατολογουμένης μεταξύ ιθαγενούς πληθυσμού, τη φροντίδι της ως άνω προβλεπομένης τοπικής διοικήσεως, υπό τας διαταγάς της οποίας θα διατελή».

Ποιά η εφαρμογή του Άρθρου 14; Η Άγκυρα από το 1923, ως πρόσφατα, έκαμε τα πάντα για να παραμορφωθεί το διάσημο αυτό Άρθρο, μονομερώς. Η δε εγκατάσταση στο Νησί φυλακών εγληματιών στην Ίμβρο επαύξησε το έγκλημα, τον φόβο, τον τρόμο, τον ακούσιο διωγμό-εκπατρισμό του ιστορικού, ανέκαθεν εδώ, ελληνικού ιμβριωτικού στοιχείου. Δράματα ανθρώπινα ανείπωτα και απερίγραπτα. Το πανελλήνιο και παναθρώπινο αίτημα πλήρους εφαρμογής του «Άρθρου 14» είναι πάντα επίκαιρο και όχι «παρωχημένο». Και οφείλει να είναι στις γλώσσες της διπλωματίας, της λογικής και της ιστορίας. Η μονομέρια δεν συνιστά ολομέρια και δεν την υποκαθιστά.

4η. Τέλος, ο λόγος για τα Δωδεκάνησα και την Κύπρο στα Άρθρα 15 και 20 της Συνθήκης της Λωζάννης.

Το Άρθρο 15 για τα Δωδεκάνησα είναι ίστορικής σημασίας, αλλά και με επίκαιρες προεκτάσεις, λόγω ηθελημένης παρερμηνείας της από πλευράς Άγκυρας. Γράφει σαφέστατα και οριστικά: «Η Τουρκία παραιτείται υπέρ της Ιταλίας παντός δικαιώματος και τίτλου επί των κάτωθι απαριθμουμένων νήσων, τουτέστιν Αστυπάλαιας, Ρόδου, Χάλκης, Καρπάθου, Κάσσου, Τήλου, Νισύρου, Καλύμνου, Λέρου, Πάτμου, Λειψούς, Σύμης και Κω, των κατεχομένων νυν υπό της Ιταλίας, και των νησίδων των εξαυτών εξηρτημένων, ως και της νήσου Καστελλορίζου (ορά χάρτην, υπ’ αριθμ. 2)».

Μετά τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο (1940-1944) η ηττηθείσα Ιταλία, με την Συνθήκη των Παρισίων του 1917, παρεχώρησε, παρειτηθείσα, «παντός δικαιώματος και τίτλου» επί των Δωδεκανήσων, αυτά τα νησιά στην νικήτρια Ελλάδα. Η Τουρκία, ευλόγως, ουδεμία είχε ανάμειξη στην Συνθήκη των Παρισίων. Είχε ήδη παραιτηθεί υπέρ της Ιταλίας «παντός δικαιώματος και τίτλου», από το 1923, ως προς τα Δωδεκάνησα, με την Συνθήκη της Λωζάννης, στις 24 Ιουλίου 1923.

Κύπρος: Κατά το «Άρθρον 20 της Συνθήκης της Λωζάννης, επιλέξει, «Η Τουρκία δηλοί ότι αναγνωρίζει την προσάρτησιν της Κύπρου, ανακηρυχθείσαν υπό της Βρετανικής Κυβερνήσεως, την 5^ην Νοεμβρίου 1914». Το Άρθρον 20», κατόπιν της ιδρύσεως του Ανεξαρτήτου Κράτους της Κύπρου (1959-1960), έπαυσε ισχύον. Είναι «παρωχημένο», ιστορικής όμως σημασίας, λόγω της κατοχής, εκ νέου, τον 1/3 του νησιού, υπό της Τουρκίας, το 1974, υπαιτιότητι ελληνική, μετά το πραξικόπημα κατά Μακαρίου, στις 15 Ιουλίου 1974. Η κατάσταση έχει επιπλέον σήμερα επιβαρυνθεί για την λύση του Κυπριακού, σύμφωνα με τις αποφάσεις του Ο.Η.Ε. και του Συμβουλίου Ασφαλείας, λόγω του νεοθωμανικού αναθεωρητισμού της σημερινής ηγεσίας της Τουρκίας, που επιμένει και εμμένει στην λύση των δύο Κρατών στην Κύπρο.

4θ. Στις «Ειδικές Διατάξεις» επί του Εδαφικού (Αρθρα 23-29) και μάλιστα στο «Άρθρον 27» ορίζεται κάτι διαχρονικό, άρα, επίκαιρο. Επιλέξει: «Ουδεμία πολιτική, νομοθετική ή διοικητική εξουσία ή δικαιοδοσία θέλει ασκηθή, δι’ οιονδήποτε λόγον, υπό της Κυβερνήσεως ή των Αρχών της Τουρκίας εκτός του τουρκικού εδάφους επί των ηπηκόων εδάφους διατελούντος υπό την κυριαρχίαν ή το προτεκτοράτον των λοιπών Δυνάμεων των υπογραψασών την παρούσαν Συνθήκην και επί των υπηκόων εδάφους αποσπασθέντος της Τουρκίας. Εννοείται ότι η πνευματική δικαιοδοσία των θρησκευτικών μουσουλμανικών Αρχών δεν θέλει ποσώς θιγή». Τα ανωτέρω συνιστούν ηχηρή απάντηση στην Άγκυρα, οσάκις έχει την τάση να αναμιγνύεται στις εκτός Τουρκίας «θρησκευτικές μειονότητες» και στις «θρησκευτικές μουσουλμανικές Αρχές» των Π.χ. έχουμε υπόψει μας την Μουσουλμανική Μειονότητα στην Ελλάδα, στην Θράκη, και όχι κάποια «τουρκική», όπως την «βαπτίζει» η Τουρκία. Και, πάλι, το ερώτημα: «παρωχημένο» μόνον η κατ’ εξοχήν και «επίκαιρο» το Άρθρον 27»; Η Ελλάδα εφαρμόζει επακριβώς το Άρθρο 27, σε συνάρτηση απόλυτη με το «Άρθρον 30». Τί αυτό το τελευταίο επιτάσσει; «Οι τούρκοι υπήκοοι οι εγκατεστημένοι εις τα εδάφη άτινα, δυνάμει των διατάξεων της παρούσης Συνθήκης, αποσπώνται της Τουρκίας, καθίστανται αυτοδικαίως και κατά τους όρους της εγχωρίου νομοθεσίας υπήκοοι του Κράτους εις ο το έδαφος μεταβιβάζεται».

• «Τμήμα Γ΄. Προστασία των Μειονοτήτων», Εθνικών και Θρησκευτικών (Άρθρα 37-45).

5α. Το «Άρθρον 37», εκ Προοιμίου να λεχθή, είναι το ουσιωδέστερο. Τι διαγορεύει επιλέξει; «Η Τουρκία αναλαμβάνει την υποχρέωσιν, όπως αι εν τοις άρθροις 38-44 περιεχόμεναι διατάξεις αναγνωρισθώσιν ως θεμελιώδεις νόμοι, όπως ουδείς νόμος η κανονισμός ή επίσημός τις πράξις διατελώσιν εν αντιφάσει ή αντιθέσει προς τας διατάξεις ταύτας και όπως ουδείς νόμος ή κανονισμός ή επίσημός τις πράξις κατισχύσωσιν αυτών». Άρα, τα εις τα «Άρθρα 38-44», διαγορευόμενα, που εγγυώνται «την Προστασίαν των Μειονοτήτων» λειτουργούν, άνευ ετέρου, ως θεμελιώδεις νόμοι». Με την έννοιαν ουσίας, της μη, οιασδήποτε, αποψιλώσεώς των από «ουδένα νόμον ή κανονισμόν ή επίσημόν τινα πράξιν» του Κράτους της Τουρκίας. Είναι αυτό πάντα επίκαιρο στην διαχρονία υπάρξεως του Κράτους της Τουρκίας.

5β. Στα Άρθρα 38-47 τα επιμέρους αντικείμενα προς προστασίαν των μη Μουσουλμανικών Μειονοτήτων. Το «Άρθρο 38» είναι το άριστο για τα ανθρώπινα μειονοτικά δικαιώματα. Διαγορεύει: «Η Τουρκική Κυβέρνησις αναλαμβάνει την υποχρέωσιν να παρέχη εις πάντας τους κατοίκους της Τουρκίας πλήρη και απόλυτον προστασίαν της ζωής και της ελευθερίας αυτών, αδιακρίτως γεννήσεως, εθνικότητος, γλώσσης, φυλής ή θρησκείας. Πάντες οι κάτοικοι της Τουρκίας δικαιούνται να πρεσβεύωσιν ελευθέρως, δημοσία τε και κατ’ ιδίαν, πάσαν πίστιν, θρησκείαν ή δοξασίαν ων η άσκησις δεν ήθελεν είναι ασυμβίβαστος προς την δημοσίαν τάξιν και τα χρηστά ήθη». Η Τουρκία, δυστυχώς, από το 1923 ως σήμερα έχει κάποιες απαράδεκτες επιδόσεις στον τομέα αυτό. Π.χ. Σεπτεμβριανά 1955 στην Κωνσταντινούπολη, στα περίχωρά της και στα Νησιά Ίμβρος και Τένεδος, ως προς την μη Μουσουλμανική Μειονότητα των Ρωμιών, των Αρμενίων κλπ. Το «Άρθρον 38» είναι, υπέρ ποτέ και άλλοτε, ισχυρό και συμβολικό ως σήμερα (1923-2023) και αύριο και μεθαύριο.

5γ. Εξειδικευμένες Αρχές Μειονοτικών Δικαιωμάτων, υπό προστασία στα Άρθρα 39, 40, 41, 42, 43. Είναι 9 (εννέα), τον αριθμό. Πρώτον, απόλαυση των αυτών αστικών και πολιτικών δικαιωμάτων «ων και οι μουσουλμάνοι». Δεύτερον, ισότης «απέναντι του νόμου». Τρίτον, «παραδοχή εις δημοσίας θέσεις, αξιώματα και τιμάς». Τέταρτον, «οιαδήποτε γλώσσα ως προς την θρησκείαν, το τύπον και πάσης φύσεως δημοσιεύματα και το δικαίωμα «εν ταις δημοσίαις συναθροίσεσιν». Πέμπτον, «προφορική χρήσις της γλώσσης αυτών ενώπιον των δικαστηρίων». Τα ανωτέρω 5 στο «Άρθρον 39». Έκτον, ίσον δικαίωμα συστάσεως διευθύνσεως και εποπτείας, «ιδίαις δαπάναις, παντός είδους φιλανθρωπικών, θρησκευτικών ή κοινοφελών ιδρυμάτων, σχολείων και λοιπών εκπαιδευτηρίων», στην γλώσσα τους και τελέσεως «ελευθέρως των της θρησκείας των» (αυτά στο Άρθρο 40»). Έβδομον, «υποχρεωτική η διδασκαλία της τουρκικής γλώσσης» στα σχολεία, με έξοδα του Κράτους (Άρθρον 41). Όγδοον, σεβασμός στα μειονοτικά έθιμα και ότι «η Τουρκική Κυβέρνησις υποχρεούται να παρέχη πάσαν προστασίαν εις τας εκκλησίας, συναγωγάς, νεκροταφεία και λοιπά θρησκευτικά καθιδρύματα» (Άρθρον 42). Και ένατον, σεβασμός «της πίστεως» ή των θρησκευτικών εθίμων των μειονοτήτων «κατά την ημέραν τη εβδομαδιαίας των αναπαύσεως» (άρθρον 43).

5δ. Από τα παραπάνω όλα επισημαίνουμε δύο: «… το ίδιον δικαίωμα συστάσεως, διευθύνσεως και εποπτείας, ιδίαις δαπάναις…. σχολείων και λοιπών εκπαιδευτηρίων» (Άρθρον 40)· και «πάσαν προστασίαν εις τας εκκλησίας, συναγωγάς, νεκροταφεία…» (Άρθρον 42). Τα δικαιώματα επί των σχολείων και των ιερών τόπων Λατρείας έχουν παραβιασθεί, πολλές φορές, στα 100 αυτά χρόνια. Είναι ζητήματα όχι του παρωχημένου αλλά πάντοτε του επίκαιρου χρόνου π.χ. το πρόβλημα λειτουργίας της Θεολογικής Σχολής της Χάλκης και οι προσβολές Ιερών Τόπων λατρείας, με πράξεις βέβηλες (Παναγία Σουμελά του Πόντου, Άγιος Βουκόλως Σμύρνης, χώροι διασκεδάσεως, με disco και rave party).

5ε. «Προστασία των Μουσουλμανικών Μειονοτήτων στην Ελλάδα («Άρθρον 45»)». Επιλέξει: «Τα αναγνωρισθέντα δια των διατάξεων του παρόντος Τμήματος δικαιώματα εις τας εν Τουρκία μή μουσουλμανικάς μειονότητας, αναγνωρίζονται υπό της Ελλάδος εις τας εν τω εδάφει αυτής ευρισκομένας μουσουλμανικάς μειονότητας». Το Άρθρο αυτό είναι διαχρονικό και, τα μάλιστα, επίκαιρο.

5στ. Η αντικειμενική κρίση οδηγεί στο εξής συμπέρασμα. Εάν υπάρχει μια Μειονότητα, π.χ. Μουσουλμανική, όπως στην Ελλάδα, ή άλλη επί ευρωπαϊκού εδάφους, και δη στα πλαίσια του ευρωπαίκού κεκτημένου της Ε.Ε., που να διαβιώνει ισοτίμως, ισονόμως, με σεβασμό απόλυτο των ανθρωπίνων δικαιωμάτων, αυτή είναι η Μουσουλμανική Μειονότητα της Ελλάδος. Συνιστά και προβάλλει η εδώ Μουσουλμανική Μειονότητα πρότυπο ιδεώδους διαβιώσεως και συμβιώσεως, υπό την άγρυπνη «προστασία» της Συνθήκης της Λωζάννης και του Ευρωπαϊκού κεκτημένου. Κατ’ αντίθεση προς τα δράματα, π.χ., της Μειονότητος των Ρωμιών στην Κωνσταντινούπολη, στα περίχωρά της και στα Νησιά Ίμβρος και Τένεδος. Για να μην αναφερθούμε στα όμοια ή χειρότερα, που υπέστησαν οι Αρμένιοι.

5ζ. Η Άγκυρα αυτήν την Μειονότητα εμφανίζει ως «Τουρκική», προσβάλλουσα ευθέως και απροσχηματίστως την Συνθήκη της Λωζάννης. Να επισημανθεί εδώ ότι η «Μουσουλμανική Μειονότητα» της Θράκης, κατά την ίδια Συνθήκη (βλ. Άρθρον 27 «εννοείται ότι η πνευματική δικαιοδοσία των θρησκευτικών μουσουλμανικών Αρχών δεν θέλει ποσώς θιγή»), στα πλαίσια του ελληνικού και ευρωπαϊκού δικαίου, κάμνει χρήση και διατάξεων της Σαρίας διά των νομίμων του Κράτους Μουφτήδων και όχι των «ψευδομουφτίδων»του Τουρκικού Προξενείου της Κομοτηνής. Λειτουργεί στην Τουρκία το δίκαιο της Σαρίας; Χρέος της Τουρκίας απέναντι στο Δίκαιο της Συνθήκης της Λωζάννης είναι να μεριμνά για την πιστή εφαρμογή της στο πρόσωπο των «μη Μουσουλμανικών Μειονοτήτων» εντός της επικρατείας της. Για δε τις «Μουσουλμανικές Μειονότητες εκτός Τουρκίας» να εφαρμόζει το «Άρθρον 27» ως θεμελιώδη νόμο της. Τα επαναλαμβάνουμε και με αυτό τελειώνουμε την παρέμβασή για το «παρωχημένο» της Συνθήκης της Λωζάννης: «Ουδεμία πολιτική, νομοθετική ή διοικητική εξουσία ή δικαιοδοσία θέλει ασκηθή δι’ οιονδήποτε λόγον υπό της Κυβερνήσεως ή των Αρχών της Τουρκίας εκτός του τουρκικού εδάφους επί των υπηκόων εδάφους διατελούντος υπό την κυριαρχίαν ή προτεκτοράτον των λοιπών Δυνάμεων, των υπογραψασών την παρούσαν Συνθήκην και επί των υπηκόων εδάφους αποσπασθέντος της Τουρκίας».

Αθανάσιος Αγγελόπουλος, Καθηγητής Πανεπιστημίου, Δ/νων Σύμβουλος Ι.Ε.Θ.Π.

Συνεργασία: Ηλίας Μογλενίδης, Υπ. Δρ., Δ/ντής Βιβλιοθήκης και Ιστορικού Αρχείου Ι.Ε.Θ.Π.